Học tập suốt đời – tư duy nền tảng cho năng lực tiến bộ vượt trội

Bạn biết mình cần học tập trau dồi, nhưng lại cảm thấy chán và luôn trì hoãn? Bạn cần biết rằng, vấn đề không nằm ở bạn.  Hãy khám phá bài viết này để hiểu ra những sự thật mới về học tập suốt đời cũng như làm thế nào để biến mỗi nỗ lực rèn luyện thành một bước tiến đột phá thực sự.

Đã bao giờ bạn tự hỏi liệu có một cách nào khác để việc tiến bộ trở nên nhẹ nhàng  và đầy hứng khởi hơn chưa? Dù câu trả lời có như thế nào, thì sự thật là có rất nhiều nghiên cứu mới đã tháo gỡ những niềm tin lỗi thời như:

• Những người tiến bộ nhanh nhất không dựa vào kỷ luật thép, mà dựa vào một mục tiêu đủ cuốn hút để kéo họ đi về phía trước.
  • Quan điểm của Robert Henri, họa sĩ và giáo viên nghệ thuật Mỹ đầu thế kỷ 20, về động lực nội tại: Khi người học tự thúc đẩy bản thân bằng động lực nội tại (tò mò, yêu thích, khát khao làm chủ kỹ năng), họ sẽ tự tìm kiếm kiến thức và kĩ năng mới một cách chủ động. 
• Lỗi không hoàn toàn ở bạn! Không phải bạn không thông minh hay không có năng khiếu. Mà bạn đang bị mất động lực từ những lần thất bại trước đó. Điều này khiến não bạn bị dạy cách bất lực trước những khó khăn.
  • “Bất lực tập nhiễm” (Learned Helplessness) là hiện tượng tâm lý được phát hiện bởi Martin Seligman và đồng sự khi quan sát động vật và con người. Hậu quả của học cách bất lực ở con người là tâm lý mất hứng thú, từ bỏ nỗ lực, thậm chí là các triệu chứng trầm cảm. 
• Năng lực vượt trội không đến từ tài năng thiên bẩm, mà đến từ những giờ thực hành có chủ đích. 
  • Anders Ericsson và cộng sự khẳng định rằng sự khác biệt giữa người biểu diễn xuất sắc và người bình thường chủ yếu là kết quả của một quá trình rèn luyện có chủ đích kéo dài suốt đời, chứ không phải do tài năng bẩm sinh

Khoa học đã chứng minh rằng cấu trúc não bộ có thể thay đổi dựa trên việc luyện tập có định hướng.Điều chúng ta cần chính là liên tục khám phá những trí thức mới và hình thành  những tư duy mới, từ đó biến chúng thói quen hành động.

Trong nhiều năm gần đây, khái niệm “học tập suốt đời” (lifelong learning) được nhắc đến rất nhiều, như một lời cổ vũ để chúng ta luôn cải tiến và đón nhận thách thức. Và tôi tin rằng ở thời điểm hiện tại, nó đã trở thành một nền tảng tư duy bắt buộc để bắt kịp xu thế thay đổi.

Theo báo cáo “The Future of Jobs Report 2023” (Báo cáo Tương lai Việc làm năm 2023) của Diễn đàn Kinh tế Thế giới (World Economic Forum), ước tính có đến 44% kỹ năng cốt lõi của người lao động sẽ bị thay đổi trong vòng 5 năm tới. Tự động hóa và trí tuệ nhân tạo không chỉ lấy đi những công việc tay chân, mà còn đang tái định hình cả những công việc đòi hỏi tư duy phức tạp.

Sân chơi đã thực sự thay đổi.  Việc học tập không còn chỉ diễn ra hay dừng lại trong bối cảnh trường lớp, mà trong cả công việc và cuộc sống hàng ngày của chúng ta. Hơn thế nữa, học cần phải “học cách học”. Chúng ta cần trang bị cho chính mình khả năng học hỏi, tái học hỏi và gỡ bỏ những gì đã học (learn, relearn, and unlearn) một cách nhanh chóng. 

Nền tảng bắt đầu đó chính là thay thế những tư duy cũ bằng tư duy mới, củng cố những niềm tin giúp ta hành động theo hướng tích cực.

Nếu bạn cảm thấy chán nản hay mệt mỏi khi nghĩ đến việc học. Hãy dừng lại và cùng phân tích xem có những nguyên nào ẩn đằng sau.

Trong video “6 problems with our School System”, tác giả đã chỉ ra 6 vấn đề cốt lõi không phù hợp với thời đại hiện nay đến

1. Tư duy thời đại công nghiệp, nơi giá trị lớn nhất là sự tuân thủ. Việc được rèn luyện để làm theo chỉ dẫn một cách chính xác sẽ làm giảm khả năng tự chủ động sáng tạo của con người.
2. Thiếu tự chủ và quyền kiểm soát: học sinh bị đều kiểm soát chặt chẽ bởi hệ thống, từ thời gian biểu cho đến nội dung. Điều này khiến người học dễ quen với việc bị động, đánh mất khả năng tự chủ.
3. Học tập theo kiểu “mì ăn liền”: hay còn có tên gọi là phương pháp “giáo dục kiểu bulimia” (ăn rồi nôn). Trọng tâm là ghi nhớ để qua bài kiểm tra, khiến kiến thức dễ dàng bốc hơi. Hệ quả là nó biến việc học thành hoạt động đối phó, gây ra cảm giác mệt mỏi và vô nghĩa.
4. Thiếu không gian cho đam mê và sở thích : Một chương trình được thiết kế chung cho tất cả trong cùng một thời điểm.  
5. Phớt lờ sự khác biệt của mỗi cá nhân: Hệ thống di chuyển theo một nhịp độ chung, và những ai không đạt được tiêu chuẩn đề ra có thể dễ dàng bị coi là thất bại hoặc kém cỏi. Điều này tạo ra những áp lực vô hình và khiến người học mất đi sự tự tin. 
6. Phương pháp giảng bài một chiều: nơi người dạy nói và người học lắng nghe, vẫn là hình thức phổ biến. Đây là một trải nghiệm thụ động vì nó không cho phép người học tương tác với nhau để cùng kiến tạo tri thức.

Trong khi đó, yêu cầu công việc ở thời đại mới tìm kiếm những người có thể tạo ra giá trị mới, biết cách giao tiếp hiệu quả, hợp tác linh hoạt, tính tự chủ cao và không ngừng đổi mới. Khi chúng ta liên tục nỗ lực trong một môi trường mà nỗ lực đó không mang lại kết quả như mong đợi, bộ não dần đi đến một kết luận sai lầm: “Việc học thật vô ích” hoặc tệ hơn, “tôi không đủ thông minh để học”.

Đó chính là một trong những nguyên nhân ẩn đằng sau của sự chán nản và trì hoãn mà bạn cần nhận ra. Đó không phải bản chất của bạn. Đó chỉ là một phản ứng đã được “luyện tập” qua nhiều năm. 

Điều đáng mừng là, những gì đã “tập nhiễm” được thì cũng có thể “cai nghiện” được. Bước quan trọng đầu tiên mà bạn cần thực hiện đó chính là cài đặt lại tư duy nền tảng.

Đối với tôi, học tập là để tiến bộ. Để cài đặt tư duy học tập có chủ đích và tiến bộ trong việc học một cách có phương pháp cũng như hiệu quả, tôi đã rút ra 2 nguyên tắc từ quyển sách kinh điển “Sao ta làm điều ta làm” của Edward L.Deci & Richard Flaste và quyển “Học siêu tốc” của  Scott H.Young

Trước khi hỏi “học cái gì” hay “học như thế nào”, có một câu hỏi quan trọng hơn nhiều mà chúng ta thường bỏ qua: “Tại sao tôi lại muốn học điều này?”.

Trong quyển sách “Sao ta làm điều ta làm”, Edward L. Deci đã chỉ ra một sự thật sâu sắc về động lực của con người. Ông viết:

“Khi tự chủ, con người tuyệt đối sẵn sàng làm những gì họ đang làm, và họ nắm bắt hoạt động với nhận thức về sự say mê và tận tụy. Hành động của họ bắt nguồn từ ý thức thật sự về cái tôi của mình, nên họ đang sống thật.”

Bài học này đã đánh thức tôi. Tôi nhận ra rằng, khi tôi học vì những áp lực bên ngoài (“bạn bè ai cũng học”, “gia đình kỳ vọng”), sự hứng khởi của tôi rất ngắn ngủi và dễ dàng bị dập tắt. Điều này dẫn đến việc tôi hay “Đứt gánh giữa đường” và có hàng tá lý do để đổ lỗi hoặc tự trách chính mình. 

Ngược lại, khi tôi học vì một điều gì đó thực sự có ý nghĩa với bản thân mình, vì con người mà tôi muốn trở thành thì năng lượng của tôi dường như vô tận. Tôi say mê và đắm chìm vào dòng chảy của việc khám phá tri thức mới.

• Tư duy mới: Tôi học tập và rèn luyện cho ước mơ và phiên bản tốt hơn của chính mình.
• Thói quen mới: Trước mỗi dự án học tập, tôi dành thời gian để trả lời câu hỏi: “Việc học này phục vụ cho giá trị và mục tiêu sâu sắc nào của bản thân?”.

Khi bạn tìm thấy động lực nội tại, việc học không còn là gánh nặng, nó trở thành một hành động của sự tự do và say mê.

Sau khi đã xác định được động lực tự chủ, bước tiếp theo là biến nguồn năng lượng đó thành một lộ trình hành động rõ ràng. Bởi vì học cần có phương pháp, và phương pháp hiệu quả nhất là xem việc học như một dự án có chủ đích, gắn liền với một mục tiêu quan trọng mà bạn đang hướng đến. Đối với tôi, đó chính là mục tiêu trở thành một chuyên gia Marketing.

Cảm giác chán nản và trì hoãn thường đến từ sự mơ hồ – khi chúng ta không biết phải bắt đầu từ đâu và đi về đâu. Tư duy “học là một dự án” sẽ giải quyết triệt để vấn đề này.

Đây cũng chính là tư duy cốt lõi trong quyển sách “Học siêu tốc” của Scott H. Young. Ông đã cung cấp một tinh thần mới để biến việc học từ một hoạt động không xác định thành một kế hoạch có thể quản lý được: Học là một dự án xây dựng năng lực, không phải việc tích lũy thông tin.

Để lập bản đồ cho một dự án học tập, chúng ta cần trả lời 3 câu hỏi trước khi bắt đầu:

1. Tại sao? – Động lực học của bạn là gì? (Như đã nói ở Nguyên tắc 1). Nó có thể xuất phát từ mục tiêu công cụ (học để đạt được điều gì đó) hoặc từ bản chất (đơn giản là bạn tò mò và yêu thích nó).

2. Cái gì? – Những kiến thức và kỹ năng nào là cốt lõi để thành công? Thay vì nhìn vào cả một biển kiến thức, hãy phác thảo ra những gì quan trọng nhất. Scott Young gợi ý một phương pháp đơn giản là kẻ ba cột:

• Khái niệm: Những ý tưởng lớn bạn cần phải hiểu.
• Định lý / Sự thật: Những thông tin cụ thể bạn cần phải nhớ.
• Quy trình: Những bước bạn cần phải thực hành.

3. Bằng cách nào? – Bạn sẽ dùng nguồn tham khảo, môi trường và phương pháp nào? Thay vì học lan man, hãy hành động như một nhà nghiên cứu:

• Phương pháp Định chuẩn (Benchmarking): Tìm ra những người đã thành công và xem họ đã học như thế nào, từ những nguồn nào.
• Phương pháp Nhấn mạnh/Loại trừ (Emphasize/Exclude): Dựa trên mục tiêu của bạn, hãy xác định những lĩnh vực nào cần tập trung học trước và tạm thời bỏ qua những phần chưa cần thiết.

Cách tiếp cận này sẽ giúp bạn biến một mục tiêu lớn lao, đáng sợ thành một kế hoạch rõ ràng với những bước đi cụ thể. Giúp bạn biết chính xác mình cần làm gì mỗi ngày để tiến gần hơn đến mục tiêu đã chọn. Với từng mốc thành công, hãy tự chúc mừng chính mình vì nỗ lực mà mình đã cố gắng bạn nhé.

Hành trình học tập suốt đời, khi nghe đến, có thể gợi lên cảm giác về một cuộc chạy đua mệt mỏi và không có hồi kết. Nhưng qua những gì chúng ta đã cùng nhau khám phá, tôi hy vọng bạn đã có một góc nhìn mới.

• Không phải là một gánh nặng, mà là một cuộc thám hiểm.
• Không đòi hỏi tài năng phi thường, mà chỉ cần một phương pháp tiếp cận đúng đắn.
• Không phải là sự mơ hồ hay hỗn loạn, mà là một sự kết nối sâu sắc với chính bản thân.

Cảm giác chán nản hay trì hoãn mà bạn từng có chỉ là một tín hiệu cho thấy chiếc la bàn bên trong bạn đang cần được định hướng lại, và tấm bản đồ của bạn cần được vẽ một cách rõ ràng hơn. Nếu bạn chưa thấy lợi ích của việc học vào chính thực tế cuộc sống của bạn, đã đến lúc bạn cần xác định lại liệu mình có đang dùng đúng vũ khí để chinh phục mục tiêu.

Học tập không phải là việc nhồi nhét kiến thức, mà là niềm vui khi khám phá một ý tưởng mới, là sự hào hứng khi kết nối được những điều tưởng chừng rời rạc, là cảm giác thỏa mãn khi biến một kỹ năng xa lạ thành một phần của chính mình.

Đó chính là lúc sự tiến bộ vượt trội được kiến tạo, không phải từ áp lực, mà từ sự say mê. Không phải chờ đến cuối con đường, mà là hạnh phúc trên từng tiến bộ nhỏ trong cuộc hành trình!

Hãy bước vào hành trình nâng cấp năng lực tiến bộ với tư duy của học tập suốt đời!