Sức mạnh của “Tôi chưa biết”

Điều gì tạo nên sự khác biệt giữa một người chỉ biết nhiều và một nhà lãnh đạo thực sự sáng tạo? Giữa một đội nhóm chỉ hoàn thành công việc và một đội nhóm tạo ra đột phá?

Câu trả lời, nghịch lý thay, lại nằm ở thứ mà chúng ta thường sợ hãi nhất: sự không biết.

Trong một thế giới tôn sùng câu trả lời và dữ kiện, câu nói “tôi không biết” thường bị coi là một điểm yếu, một lời thú nhận của sự thất bại, đem đến góc nhìn có phần tiêu cực. Nhưng nếu đó mới chính là điểm khởi đầu của mọi phát kiến vĩ đại thì sao? Điều gì sẽ xảy ra nếu chính những khoảng trống đó lại là chìa khóa mở ra tiềm năng vô hạn của bạn và tổ chức? Đó chính là sức mạnh của việc không biết.

Đó chính là thông điệp gây chấn động từ bài TED Talk kinh điển “The Pursuit of Ignorance” của Giáo sư Stuart Firestein, một nhà thần kinh học hàng đầu tại Đại học Columbia. Với tư cách là một nhà thần kinh học, ông không chỉ thách thức cách chúng ta học, mà còn định nghĩa lại toàn bộ mục đích của tri thức.

Hãy cùng khám phá 05 bài học quý giá mà mình đã đúc kết được từ triết lý đột phá này. Đây cũng là những bài học mà chúng ta có thể thay đổi cách tiếp cận và quản lý công việc, phát triển năng lực bản thân. Thậm chí là thay đổi cuộc sống hạnh phúc hơn.

Giáo sư Firestein đã đưa ra một định nghĩa hoàn toàn mới mẻ về “sự chưa biết” – không phải là sự ngu dốt hay thiếu thông tin, mà là “sự chưa biết có ý thức” (“thoroughly conscious ignorance” ). Đây là trạng thái khi bạn đã hiểu một vấn đề đủ sâu để có thể vạch ra chính xác ranh giới của sự hiểu biết và đặt ra những câu hỏi sắc bén về những gì nằm ngoài ranh giới đó.

Hãy hình dung sự khác biệt giữa hai “phiên bản” của câu nói “tôi không biết”:

• “Không biết” thông thường: Một lập trình viên mới vào nghề nói, “Em không biết thuật toán này.” (Sự thiếu hụt thông tin).
• “Chưa biết có ý thức”: Một lập trình viên có kinh nghiệm nói, “Em hiểu các bước đầu của thuật toán, nhưng chưa rõ tại sao bước cuối cùng lại cho ra kết quả tối ưu. Đây chính là điểm em cần đào sâu.”

Giáo sư Firestein cũng mượn lời của nhà vật lý vĩ đại James Clerk Maxwell để chứng minh cho quan điểm này: “Sự chưa biết một cách hoàn toàn có ý thức là khởi đầu của mọi bước tiến thực sự trong khoa học.”

Đối với mình, góc nhìn mới mẻ này là một sự giải phóng, cho phép mình nhìn nhận sự thiếu hiểu biết không phải là một thất bại, mà là một cơ hội đầy hào hứng. Khi chúng ta chủ động nhận ra mình “chưa biết” điều gì, chúng ta đã đặt nền móng cho sự khám phá và học hỏi.

Ứng dụng: Thay vì giấu giếm hay ngần ngại khi không biết một điều gì đó, hãy dũng cảm nói “Mình chưa biết điều này, nhưng mình muốn tìm hiểu thêm.” Đó là cách bạn mở cánh cửa cho sự phát triển bản thân”.

Trong bài trình bày, Giáo sư Firestein đã đưa ra một luận điểm rất đáng suy ngẫm: “Biết nhiều thứ là để giúp bạn tiến đến nhiều sự chưa biết hơn. Vậy nên, kiến thức là một chủ đề rộng lớn, nhưng tôi sẽ nói rằng “sự chưa biết” còn rộng lớn hơn.”

Không những thế, Giáo sư Firestein đã thách thức ba mô hình phổ biến mà thường dùng để mô tả về tính chất của khoa học cũng như tri thức:

• Bức tranh ghép hình (puzzle): Bức tranh ghép hình ngụ ý sẽ luôn có lời giải. Tuy nhiên điều này là không đúng vì khoa học là luôn luôn đi tìm những cái mới và thách thức những điều hiện tại.
• Bóc vỏ hành tây: ngụ ý rằng khoa học là hành trình bóc từng lớp vỏ để tìm đến một “chân lý cốt lõi” duy nhất ở bên trong. Nhưng thực tế không có một “hạt nhân chân lý” cuối cùng nào cả. Mỗi lớp vỏ được bóc ra lại có thể mở ra cả một thế giới phức tạp hơn, với nhiều câu hỏi hơn.
• Tảng băng trôi là hình ảnh liên tưởng việc chúng ta chỉ thấy phần nổi, còn phần lớn tri thức ẩn giấu bên dưới. Dù đúng là có nhiều điều chưa biết, nhưng nó vẫn ngụ ý rằng có một khối lượng tri thức hữu hạn mà một ngày nào đó ta có thể khám phá hết.

Ông đã đưa ra hai hình ảnh ẩn dụ mới: “giếng thần kỳ” và những gợn sóng trên mặt hồ để mô tả tính vô hạn của tri thức.

Hình ảnh “giếng thần kỳ” có ý nghĩa rằng cho dù bạn lấy bao nhiêu gàu nước đi chăng nữa, trong giếng vẫn luôn có thêm nước. Tương tự, với “những gợn sóng trên mặt hồ”, khi một viên đá được ném xuống hồ, nó tạo ra những gợn sóng lan tỏa. Vòng tròn của kiến thức càng mở rộng, thì đường biên tiếp xúc với “sự chưa biết” cũng càng lớn theo. Kiến thức không ngừng sinh ra sự chưa biết.

Điều này đã thay đổi hoàn toàn tư duy của mình về việc thu nạp kiến thức. Trước đây, mình nghĩ rằng càng biết nhiều, mình càng đến đích, thậm chí không thèm nỗ lực thêm. Giờ đây, mình hiểu rằng mỗi mảnh kiến thức mới mà mình có được không phải là điểm dừng, mà là một công cụ giúp mình nhìn thấy rõ hơn những điều mình chưa biết và cần khám phá thêm. 

Từ đó, tư duy “chưa biết có ý thức” giúp mình:

• Gọi tên được những gì mình chưa biết. Và quan trọng hơn, biết chọn lọc những điều nào để khám phá tiếp theo, phù hợp với mục tiêu của mình.
• Học hỏi với tâm thế khiêm nhường. Luôn sẵn sàng đón nhận những điều mới mẻ, không ngại thừa nhận những hạn chế của bản thân.
• Tránh bẫy “Dunning-Kruger” một cách tự nhiên. Khi hiểu rằng kiến thức chỉ là bệ phóng cho “sự chưa biết”, mình sẽ không dễ rơi vào bẫy “thiên kiến nhận thức”, ảo tưởng về sự thông thái.

Ứng dụng: Hãy chấp nhận rằng hành trình học hỏi không có điểm kết thúc. Mỗi kiến thức mới là một cánh cửa mở ra cả một vũ trụ những điều chưa biết đang chờ bạn khám phá.

Thông thường, chúng ta nghĩ rằng mình bắt đầu với sự chưa biết, rồi thu thập dữ kiện để đạt đến tri thức. Nhưng, Giáo sư Firestein đã lật ngược hoàn toàn cách tiếp cận này. Ông cho rằng: Chúng ta dùng tri thức để tạo ra những “sự chưa biết” tốt hơn.

Không phải tất cả sự chưa biết đều giống nhau. Có “sự chưa biết chất lượng thấp” (khi bạn không có manh mối gì), và có “sự chưa biết chất lượng cao”,  đó là khi bạn đã có một nền tảng kiến thức vững chắc, đủ để đặt ra những câu hỏi sâu sắc, những giả thuyết thú vị, những hướng đi đột phá.

Và làm thế nào để tạo ra “sự chưa biết chất lượng cao” đó? Chính là bằng cách thay đổi tư duy về sự hiểu biết. Chúng ta cần dịch chuyển từ câu hỏi: “Mình hiểu điều này tới mức nào?” sang một câu hỏi quyền năng hơn nhiều: “Mình có thể khám phá thêm những gì về điều này?”

Đây là một sự dịch chuyển tư duy từ việc tích lũy kiến thức sang việc kiến tạo tri thức. Một người biết nhiều có thể trả lời nhiều, nhưng một người biết cách đặt câu hỏi hay sẽ mở ra những khả năng sáng tạo vô hạn.

Ứng dụng: Hãy thay đổi cách học: thay vì thụ động tiếp nhận thông tin (mà ta có thể sẽ quên gần hết), ta cần phải suy ngẫm và chiêm nghiệm:

• Mình hiểu như vậy có đúng không?
• Làm sao để ứng dụng điều này vào công việc hay cuộc sống?
• Cách ứng dụng mới này sẽ đem đến kết quả gì mới cho chúng ta?

Giáo sư Firestein kể rằng, khi các nhà khoa học tụ tập cùng nhau, họ không bao giờ nói về những gì họ đã biết. Họ nói về những gì họ chưa biết, những gì còn phải làm, những câu hỏi cốt lõi đang chờ lời giải trong phòng thí nghiệm.

Khi chúng ta chỉ tập trung vào những điều đã biết, cuộc trò chuyện có thể trở nên nhàm chán và ít mang tính đột phá. Nhưng khi chúng ta cùng nhau chia sẻ về những điều mình chưa rõ, những câu hỏi đang trăn trở, chúng ta sẽ kích hoạt được trí tò mò tập thể.

Những câu hỏi mới sẽ tiếp tục gợi mở những góc nhìn sâu sắc hơn, nhiều luận điểm được đưa ra hơn, và cứ thế, những phần “chưa biết” càng được mở rộng, đồng thời những điều đã biết cũng được củng cố. Đây chính là “sự lan truyền của câu hỏi” (question propagation) mà triết gia Immanuel Kant đã đề cập từ hàng trăm năm trước.

Song song đó, chúng ta cũng cần một kỹ năng nội tại còn quan trọng hơn: sự kiên nhẫn để sống chung với chính sự chưa biết đó. Erwin Schrödinger, nhà vật lý lượng tử vĩ đại, đã chỉ ra rằng chúng ta phải “chấp nhận sống chung với sự chưa biết trong một khoảng thời gian không xác định”. Đây là một kỹ năng khó trong thời đại mà ai cũng muốn những câu trả lời tức thì.

Trong cuộc sống, điều này đòi hỏi sự dũng cảm để chấp nhận rằng không phải mọi thứ đều có lời giải ngay lập tức. Chính trong sự “chung sống” với những câu hỏi mở này, chúng ta mới thực sự trưởng thành và có những cuộc trò chuyện cởi mở.

Ứng dụng: Trong các buổi họp nhóm, thảo luận với bạn bè hay đồng nghiệp, hãy dành thời gian để chia sẻ không chỉ những gì bạn đã làm được mà còn những thách thức, những câu hỏi bạn đang phải đối mặt.

Đối với mình, nội dung trình bày này là một lời thức tỉnh mạnh mẽ vào cách thức học tập và thi cử có phần thiếu hiệu quả hiện nay.

Theo giáo sư Firestein cho rằng hầu hết giáo dục hiện nay đang theo phương pháp “giáo dục kiểu bulimia” (ăn rồi nôn). Hiện tượng này cũng đáng cảnh báo như một câu châm ngôn trong giới di truyền học hay đề cập “Bạn luôn nhận đúng thứ mình sàng lọc” (You always get what you screen for.)

Khi một chúng ta chỉ “sàng lọc” bằng cách kiểm tra và trao thưởng cho một kỹ năng duy nhất, đó là khả năng tái hiện thông tin một cách chính xác trong một bài thi áp lực cao, thì nó vô tình dạy cho người học rằng tất cả những kỹ năng khác đều không quan trọng và người học sẽ tìm mọi cách (kể cả gian lận) để đạt được kết quả cao.

Nó giống như một nhà máy sản xuất xe hơi chỉ kiểm tra chất lượng bằng cách xem lớp sơn có bóng loáng ở cuối dây chuyền không. Công nhân sẽ sớm nhận ra rằng việc chế tạo một động cơ bền bỉ không quan trọng bằng việc đánh bóng vỏ xe thật kỹ trước khi xuất xưởng. Một chiếc xe trông hào nhoáng nhưng có thể hỏng hóc bất cứ lúc nào. Tương tự, nếu học sinh chỉ ghi nhớ tạm thời để đối phó với kỳ thi, họ sẽ trở thành những chuyên gia ‘đánh bóng kiến thức’ mà thiếu đi năng lực tư duy cốt lõi bên trong.

Mình nhớ đến hình ảnh của mình trong những năm tháng đi học. Mình cố gắng học thuộc lòng, để rồi bước ra phòng thi, hoặc mình bị “tủ đè”, hoặc mình sẽ trả hết kiến thức cho thầy cô, hoặc cả hai. Câu chuyện cười ra nước mắt của mình là khi thi tốt nghiệp cấp 2 môn Sử, mình bị “tủ đè” đúng một phần mình không nuốt nổi, kết quả là 1.5 điểm. Hồi đó mình thấy đời mình tối tăm dễ sợ, mà giờ thì mình lại thấy trải nghiệm này đã làm cho cuộc đời mình thêm thú vị.

Kết quả của một bài thi không thể phản ánh năng lực và tương lai của một học sinh. Chúng ta có thể chọn xem mỗi bài kiểm tra không phải là một lời phán xét cuối cùng về giá trị của mình, mà chỉ đơn giản là một “dữ liệu” giúp ta hiểu mình đang mạnh ở đâu, yếu ở đâu, để từ đó có kế hoạch học tập tốt hơn.

Ứng dụng:  Hãy áp dụng tư duy “sàng lọc” theo hướng tìm kiếm những khía cạnh mới.

• Khi làm việc nhóm: Thay vì chỉ tìm kiếm “ai đúng”, hãy khơi gợi những câu hỏi hay, giúp cả nhóm nhìn ra một góc khuất của vấn đề.
• Khi phỏng vấn hoặc đánh giá ai đó: Đừng chỉ “sàng lọc” bằng cách phán xét những bằng cấp hay kinh nghiệm họ có. Hãy thử xem cách họ tư duy, cách họ tiếp cận một vấn đề mà họ chưa biết câu trả lời.

Giáo sư Firestein đã kết thúc bài trình bày của mình bằng một hình ảnh đầy mạnh mẽ, tóm gọn toàn bộ triết lý của ông về việc học tập. Đó là câu nói nổi tiếng của William Butler Yeats: “Giáo dục không phải đổ đầy những cái xô; đó là thắp lên những ngọn lửa.”

“Thắp lên những ngọn lửa” chính là tinh thần của việc “theo đuổi sự chưa biết”. Đó là việc khơi gợi sự tò mò, trao cho người học công cụ để tự khám phá, và tôn vinh những câu hỏi hơn là những câu trả lời có sẵn.

Hãy thay thế “tôi không biết” bằng “tôi chưa biết”, hãy thay thế những tư duy cũ kỹ bằng những tư duy mới mẻ để hướng đến những điều chưa biết vô cùng chất lượng.

Hãy vượt qua nỗi sợ của sự không biết và để ngọn lửa khát khao khám phá bùng cháy trong bạn!

Hãy bắt đầu ngay bằng “Câu hỏi tiếp theo của bạn là gì?”

—————-

Để bạn có thể cảm nhận sâu sắc hơn những bài học đột phá này, mình đã chuyển thể bài viết thành một tập podcast đặc biệt trên kênh Youtube Dotty Nguyen. Bạn có thể xem video để cùng mình khám phá những bài học này: